Khói từ đồng ruộng: Hệ lụy sau thói quen đốt rơm rạ ở nông thôn Việt Nam

Khói mù trên những cánh đồng

Những ngày đầu tháng 6 vừa qua, khi đi qua Quốc lộ 39 thuộc tỉnh Hưng Yên, nhiều người không khỏi giật mình khi cả một vùng trời chìm trong khói mù. Khói từ hàng chục đám rơm rạ đang cháy lan tỏa dày đặc, có lúc che khuất tầm nhìn, khiến việc di chuyển của các phương tiện giao thông gặp nhiều nguy hiểm. Nhiều gia đình sống gần khu ruộng phải đóng kín cửa cả ngày để tránh khói bay vào nhà. Những ngày khói dày đặc, đường làng ngõ xóm gần như không thể nhìn thấy rõ mặt nhau.

Ông Nguyễn Văn Minh, một người dân địa phương, cho biết: “Nông dân chúng tôi đốt rơm rạ vì vừa nhanh gọn, vừa giúp đất tơi xốp hơn. Nhưng khói bụi thì đúng là ảnh hưởng, có hôm mù mịt cả làng, trẻ con ho suốt”. Không chỉ ở Hưng Yên, hiện tượng này còn diễn ra phổ biến ở Ninh Bình, Thanh Hóa hay ngoại thành Hà Nội. Vào mùa gặt, chỉ cần đi một vòng qua các xã nông thôn, người ta dễ dàng bắt gặp những cột khói cao ngút từ đồng ruộng, mùi khét lan vào tận khu dân cư.

Ô nhiễm môi trường và phát thải khí mê-tan

Đốt rơm rạ tưởng chừng chỉ là hành động nhỏ, nhưng hệ lụy mang lại không hề nhỏ. Trước hết, khói rơm rạ chứa nhiều chất độc hại như bụi mịn và đặc biệt là khí mê-tan. Khi bị đốt cháy, rơm rạ phân hủy yếm khí sinh ra mê-tan, loại khí có khả năng gây nóng lên toàn cầu mạnh gấp 28 lần so với CO₂ trong vòng 100 năm. Đó là chưa kể, khói bụi từ rơm rạ có thể gây nên các bệnh về hô hấp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng, đặc biệt với trẻ nhỏ và người già.

Ngoài ra, việc đốt rơm rạ còn làm mất đi một nguồn phụ phẩm nông nghiệp có giá trị. Rơm rạ hoàn toàn có thể tận dụng làm thức ăn cho gia súc, trồng nấm, ủ phân hữu cơ hoặc sản xuất nhiên liệu sinh học. Nhưng phần lớn vẫn bị đốt bỏ, gây lãng phí tài nguyên.

Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, mỗi năm, hoạt động đốt rơm rạ ở Việt Nam thải ra hàng triệu tấn khí nhà kính. Nếu tính riêng khí mê-tan, lượng phát thải từ nông nghiệp (trong đó có đốt phụ phẩm) chiếm gần 40% tổng lượng mê-tan của cả nước. Đây là thách thức lớn khi Việt Nam đã cam kết giảm ít nhất 30% lượng phát thải khí mê-tan vào năm 2030 tại Hội nghị Thượng đỉnh về biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc.

Vì sao người nông dân vẫn giữ thói quen này?

Biết rằng đối rơm rạ gây ô nhiễm môi trường trầm trọng nhưng đa số nông dân Việt Nam vẫn làm vì vừa nhanh gọn vừa ít tốn công. Ông Nguyễn Văn Hùng - chuyên gia cao cấp của Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI) cho biết khảo sát ở đồng bằng sông Cửu Long 15 năm qua cho thấy người nông dân giữ thói quen đốt rơm vì những nguyên nhân sau: Thời gian quay vòng giữa hai vụ liên tiếp ngắn, trong khi thiếu dịch vụ thu gom hoặc máy thu gom rơm; chi phí dịch vụ thu gom cao trong khi giá bán rơm tại ruộng quá thấp/không đáng kể.

Ông Minh, nông dân ở Ninh Bình thẳng thắn nói: “Biết là đốt hại môi trường, nhưng nếu không đốt thì không biết bỏ đi đâu. Máy móc thu gom thì ít, mà bán cũng chẳng có người mua”. Điều này cho thấy, để thay đổi thói quen, cần có giải pháp đồng bộ: vừa tuyên truyền nâng cao nhận thức, vừa tạo ra cơ chế hỗ trợ tiêu thụ và tái sử dụng rơm rạ hiệu quả.

Theo thống kê của Viện Môi trường Nông nghiệp, mỗi năm, Việt Nam có khoảng 50 triệu tấn rơm rạ sau thu hoạch. Nhưng chỉ một phần nhỏ được sử dụng làm chất độn chuồng, trồng nấm hoặc xuất khẩu, còn lại phần lớn bị đốt ngay trên đồng. Trên thực tế, nhiều địa phương đã ban hành quy định cấm đốt rơm rạ. Một số nơi như Hà Nội hay Hải Phòng còn triển khai đội tuyên truyền, vận động người dân hạn chế đốt rơm rạ sau vụ mùa. Tuy nhiên, do thiếu lực lượng giám sát, chế tài xử phạt chưa nghiêm, nên hiện tượng này vẫn diễn ra tràn lan.

Giải pháp để cải thiện tình hình

Khói từ những đám rơm rạ tưởng như vô hại nhưng đang ngày ngày âm thầm hủy hoại môi trường và sức khỏe con người, đồng thời làm gia tăng lượng khí mê-tan trong khí quyển. Đã đến lúc không thể xem đây là “thói quen vô thưởng vô phạt” của nông thôn Việt Nam nữa.

Để giải quyết vấn đề đốt rơm rạ, cần sự phối hợp giữa chính quyền, nhà khoa học và người dân. Giải pháp không chỉ nằm ở những văn bản mà còn cần các biện pháp, chính sách cụ thể để giúp người nông dân biến rơm rạ thành nguồn tài nguyên có giá trị. Khi người nông dân thấy được lợi ích thiết thực từ việc không đốt rơm rạ, thói quen lâu đời mới có thể thay đổi. Và đó cũng là cách thiết thực để Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu giảm phát thải khí mê-tan, bảo vệ bầu không khí trong lành cho các thế hệ mai sau.

Ông Trần Thanh Nam – Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng, với khối lượng hàng chục triệu tấn rơm rạ, vỏ trấu, hoàn toàn có khả năng sản xuất ra hàng triệu tấn năng lượng sinh khối xanh. Việc này không chỉ giúp giảm áp lực lên các nguồn tài nguyên thiên nhiên mà còn góp phần bảo vệ môi trường, hạn chế tác động của biến đổi khí hậu.