Giảm nghèo bền vững: Vì sao nông dân vẫn 'đói' thông tin giữa 'đại dương' dữ liệu số?

Đây là một vấn đề có tính lý luận và thực tiễn sâu sắc trong quá trình thực hiện giảm nghèo bền vững ở Việt Nam hiện nay, nhất là trong bối cảnh nền kinh tế tri thức và chuyển đổi số đang lan rộng. Việc lựa chọn đâu là “điểm khởi đầu” trong hỗ trợ người nông dân giảm nghèo bền vững cần được phân tích toàn diện dưới góc nhìn phát triển trong một thực tế sản xuất nông nghiệp ở nước ta còn manh mún, nhỏ lẻ, “mạnh ai nấy làm” và chịu tác động dữ dội về biến đổi khí hậu, biến động thị trường, sự thay đổi của người tiêu dùng.

Giải pháp nào cho những vấn đề trên? Có ý kiến rằng, giảm nghèo bền vững cần ưu tiên hỗ trợ người nông dân về vốn, đất đai, khoa học - công nghệ và tổ chức lại sản xuất. Song, có ý kiến phản biện rằng, dù thông tin đã “bùng nổ”, nhưng nếu không được định hướng, phổ cập và hỗ trợ một cách có hệ thống thì phần lớn nông dân, vẫn “nghèo trong thế giới thông tin giàu có”.

Giảm nghèo thông tin không thể để tự phát, mà cần có: Chính sách đặc thù. Sự vào cuộc của các tổ chức như Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên. Và phải coi đây là “chìa khóa” để mở ra các cơ hội khác như học nghề, việc làm, chính sách, thị trường, sinh kế… và xóa đói giảm nghèo bền vững trong điều kiện hiện nay là nhiệm vụ thay đổi, tổ chức thay đổi thì tư duy cũng phải thay đổi – khi người lãnh đạo, quản lý, người dân còn “dùng dằng” trong hai cách tiếp cận.

Cách tiếp cận truyền thống: Hỗ trợ vốn, đất đai và tổ chức lại sản xuất

Đây là nhóm yếu tố vật chất – kỹ thuật, từ lâu được coi là then chốt để thúc đẩy sản xuất nông nghiệp: Vốn - giúp nông dân có điều kiện đầu tư giống, phân bón, máy móc, mở rộng sản xuất, tiếp cận tín dụng. Đất đai - ổn định quyền sử dụng đất, tích tụ ruộng đất để xây dựng vùng nguyên liệu, nâng cao hiệu quả sản xuất. Tổ chức lại sản xuất - thực hiện theo mô hình tổ hợp tác, hợp tác xã, liên kết với doanh nghiệp… để vượt qua sản xuất manh mún, tự phát.

Giải quyết ba vấn đề nêu trên là trực tiếp gỡ các "nút thắt" về vật tư, quy mô và năng suất lao động, hiệu quả kinh tế. Nhưng, thiếu thông tin, người dân dễ đầu tư sai hướng, làm ra nhưng không bán được, lệ thuộc vào trung gian, và không ứng phó kịp với biến động thị trường hay rủi ro thiên tai, dịch bệnh – Đây vừa là tác nhân trực tiếp làm cho chi phí đầu vào của sản xuất tăng, giá thành tăng, giá bán nông sản thấp – Nông hộ khó giảm nghèo bền vững, tiến tới no đủ - làm giàu.

Quan điểm mới: Giảm nghèo cần bắt đầu từ giảm nghèo thông tin

"Giảm nghèo thông tin" là giúp người dân có khả năng tiếp cận, hiểu và sử dụng thông tin để tự quyết định và phát triển, đó là:

- Thông tin thị trường, giá cả, nhu cầu tiêu dùng, tiêu chuẩn chất lượng, kênh phân phối.

- Thông tin kỹ thuật: Giống cây trồng, phương pháp canh tác, bảo vệ môi trường, phòng chống dịch bệnh.

- Thông tin chính sách: Các gói hỗ trợ, chương trình khuyến nông, quy hoạch đất đai.

- Thông tin chuyển đổi số, kỹ năng số: Sử dụng điện thoại thông minh, mạng xã hội, sàn thương mại điện tử để giao tiếp và bán hàng.

Vì sao phải bắt đầu giảm nghèo đa chiều từ giảm nghèo thông tin?

Lý do cốt lõi - thông tin là “nguồn vốn đầu tiên” giúp người dân biết mình cần gì, có thể làm gì, và làm thế nào để hiệu quả. Nông dân không thể tận dụng vốn, đất hay kỹ thuật nếu không có thông tin đầy đủ, kịp thời. Do vậy cần:

- Thông tin định hướng hành động: Nông dân không biết thị trường cần gì thì đầu tư sản xuất dễ sai hướng, dư thừa hoặc lạc hậu.

- Thông tin tạo ra cơ hội: Biết được chính sách hỗ trợ, mô hình hay ở nơi khác sẽ thúc đẩy học tập và sáng tạo.

- Thông tin giúp vượt qua lệ thuộc: Nắm thông tin sẽ giúp người dân bớt bị ép giá, bị phụ thuộc vào thương lái hay “người trung gian”.

- Thông tin là chìa khóa của chuyển đổi số và kinh tế nông nghiệp hiện đại.

Thực tế rất nhiều nông dân còn “nghèo thông tin” – không biết làm cách nào để đăng ký mã số vùng trồng, truy xuất nguồn gốc, liên kết chuỗi giá trị… nên nông hộ nghèo, vùng nghèo bị đứng ngoài lề của sự phát triển sản xuất kinh doanh ở cả hai thị trường có giá trị sinh lời cao là thị trường vùng miền và thị trường xuất khẩu. Như vậy, giảm nghèo thông tin là điều kiện tiên quyết để sử dụng hiệu quả vốn – đất – tổ chức sản xuất. Và không nên coi hai luồng ý kiến khác nhau là đối lập, mà là hai nhóm giải pháp cần được phối hợp, trong đó, giảm nghèo thông tin giữ vai trò khởi đầu và dẫn dắt:

Tỷ lệ hộ nghèo thiếu tiếp cận thông tin (năm 2021- 2024):

Cả nước có khoảng 47,1% hộ nghèo thiếu phương tiện thông tin cơ bản (TV, radio, smartphone, mạng Internet). Ở vùng sâu, vùng xa, dân tộc thiểu số: lên tới 60–70%. Tỷ lệ này đến giai đoạn 2023–2024 đã giảm nhưng vẫn ở mức cao: Ước khoảng 30–35% hộ nghèo vẫn thiếu tiếp cận thông tin (đặc biệt là Internet và thiết bị thông minh). Vùng Tây Bắc, Tây Nguyên, đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi phía Bắc là nhóm chịu ảnh hưởng lớn nhất.
Các chỉ số cụ thể thường bị thiếu: Thiếu smartphone, máy tính. Không có kết nối Internet ổn định. Không có khả năng sử dụng công nghệ (do thiếu kiến thức và kỹ năng số).
(Nguồn: Báo cáo của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, Tổng cục Thống kê và các địa phương)

Việc hỗ trợ người nông dân giảm nghèo bền vững không chỉ cần những yếu tố vật chất như vốn, đất đai, tổ chức lại sản xuất mà phải bắt đầu bằng việc giảm nghèo thông tin, vì đây là chìa khóa mở cánh cửa tiếp cận tri thức, kết nối thị trường và thích nghi với bối cảnh mới. Đồng thời, một nền nông nghiệp hiện đại không thể được xây dựng trên nền tảng người nông dân thiếu thông tin. Do đó, “giảm nghèo thông tin” cần được coi là bước đi đầu tiên và xuyên suốt trong mọi chương trình hỗ trợ giảm nghèo bền vững.

Mười năm gần đây, Trung ương Hội Nông dân, Báo Nông thôn Ngày nay/Điện tử Dân Việt, tạp chí Nông thôn mới (nay đã sáp nhập vào Báo Nông thôn Ngày nay) đã nỗ lực kết nối, tạo nguồn, tổ chức các diễn đàn, sự kiện lớn để truyền tải thông tin tới nông dân cả nước.

Những nội dung hữu ích, thiết thực, giải đáp tháo gỡ được nhiều vướng mắc về đất đai, vốn vay, thị trường, giá cả, môi trường và kinh tế hợp tác… đã tạo được dấu ấn sâu đậm trong xã hội như: Thủ tướng đối thoại với nông dân; Nông dân đối thoại với Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường); Các diễn đàn Nông dân sản xuất kinh doanh giỏi; Nông dân xây dựng Nông thôn mới và giảm nghèo bền vững; Nông dân không sử dụng tiền mặt, xây dựng mẫu hình người nông dân chuyên nghiệp; Chương trình Tự hào nông dân Việt Nam và chương trình tôn vinh Nhà khoa học của Nhà nông thường niên…

Những hoạt động truyền thông trên đã thu hút được sự chú ý rất lớn đối với nhà nông trong cả nước, lãnh đạo địa phương, nhà làm chính sách và giới kinh doanh, doanh nghiệp.

Các hoạt động truyền thông, tổ chức sự kiện do Trung ương Hội Nông dân tổ chức và thực hiện đã củng cố, tạo dựng niềm tin, đồng thuận và hành động tập thể hướng tâm, lực về nông nghiệp, nông thôn – mà ở đó, “nông dân giàu thì nước ta giàu, nông nghiệp thịnh thì nước ta thịnh”, nông dân là “chủ thể” của quá trình phát triển nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới, Hội Nông dân là trung tâm và nòng cốt của các phong trào nông thi đua yêu nước của nông dân.

Khuyến nghị để giảm “nghèo thông tin” trong chương trình

Và định hướng cải thiện

Từ thực trạng trên, khuyến nghị cơ quan quản lý nhà nước cần nghiên cứu có giải pháp cải thiện một số nội dung như sau:

Thứ nhất, bổ sung khung pháp lý: Sửa Nghị định 07/2021/NĐ-CP để xác định rõ “người lao động thu nhập thấp” nhằm mở rộng đào tạo nghề.

Thứ hai, đơn giản hóa thủ tục, nâng cao năng lực địa phương: Đề nghị cho phép chuyển nguồn vốn không giải ngân sang năm sau; phân bổ vốn trung hạn để linh hoạt lập kế hoạch toàn giai đoạn.

Thứ ba, tăng cường giám sát, điều phối: Đẩy mạnh vai trò của các ngành liên quan với việc nâng cao tính minh bạch và hiệu quả giải ngân. Đồng thời nâng cao năng lực, hiệu quả các hoạt động của Mặt trận Tổ quốc, Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Đoàn thanh niên nâng cao tính minh bạch và hiệu quả giải ngân.

Giảm nghèo đa chiều không chỉ dừng lại ở việc nâng thu nhập cho người dân mà còn mở rộng sang các chiều thiếu hụt phi thu nhập như: Y tế, giáo dục, việc làm, nhà ở, bảo hiểm xã hội, điều kiện sống – và đặc biệt là tiếp cận thông tin.

Trong bối cảnh nông nghiệp và nông thôn đang chuyển đổi sang mô hình kinh tế số, phát triển xanh, thích ứng với biến đổi khí hậu và yêu cầu hội nhập quốc tế, thì giảm nghèo thông tin trở thành một trụ cột quan trọng nhưng vẫn còn là điểm nghẽn với nông dân ở nhiều vùng cần được tháo gỡ để khai phóng sự phát triển.