Giáo dục là gốc rễ của giảm nghèo bền vững

Kết quả ấn tượng sau gần 5 năm

Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021-2025 sau gần 5 năm triển khai đã đạt nhiều kết quả tích cực. Thông tin từ Văn phòng Quốc gia về giảm nghèo, cho biết: những năm qua, Quốc hội và Chính phủ đặc biệt quan tâm, bố trí ngân sách Trung ương khoảng 44,6 nghìn tỷ đồng (chiếm tỷ lệ 80%) để hỗ trợ các địa phương khó khăn. Ngoài ra, các địa phương cũng đã đối ứng khoảng 3.000 tỷ đồng theo quy định, đồng thời huy động thêm hơn 7.000 tỷ đồng từ các nguồn lực xã hội cho công tác giảm nghèo.

Chương trình mục tiêu quốc gia với chính sách từ “hỗ trợ cho ăn” chuyển sang “giúp cần câu” cho hộ nghèo, đã hỗ trợ triển khai trên 10.500 mô hình sinh kế tại cộng đồng, gần 134.000 lao động nghèo và cận nghèo đã được tư vấn, kết nối việc làm. Nhiều địa phương đã gắn việc hỗ trợ đào tạo nghề với nhu cầu thực tế của thị trường lao động tại chỗ và xuất khẩu lao động.

Theo thống kê, tỷ lệ hộ nghèo tại các huyện nghèo đến cuối năm 2024 giảm còn khoảng 25%, từ mức gần 45% đầu kỳ.

Trao đổi với PV, bà Tống Liên Anh, chuyên gia trong lĩnh vực giáo dục người lớn và học tập suốt đời đã đánh giá cao tinh thần bao trùm và định hướng dài hạn của Chương trình Giảm nghèo bền vững. Khác với các mô hình hỗ trợ mang tính tạm thời, ngắn hạn, chương trình này đi vào căn nguyên của nghèo đói và giáo dục chính là một trong những gốc rễ sâu xa nhất.

"Trong quá trình triển khai, chúng ta đã chứng kiến một số thay đổi tích cực ban đầu: các lớp xóa mù chữ, lớp học nghề, lớp phổ cập kỹ năng được mở ra tại cộng đồng, tạo cơ hội học tập cho người dân, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên dân tộc thiểu số. Khi có thêm tri thức, nhiều người bắt đầu thay đổi tư duy, cách làm ăn và cải thiện sinh kế. Tuy nhiên, để gọi là “bền vững”, các chương trình giáo dục, đào tạo không thể chỉ dừng lại ở việc “có lớp, có người học”. Giá trị đích thực của giáo dục chỉ thực sự bền vững khi người học có thể áp dụng kiến thức vào cuộc sống, tự tin bước ra khỏi cái bóng của nghèo đói và làm chủ tương lai của chính mình. Và để đạt được điều đó, chúng ta vẫn còn một chặng đường rất dài phía trước”, bà Tống Liên Anh cho hay.

Trao cơ hội để học, để phát triển theo cách riêng

Chương trình Giảm nghèo bền vững thực sự đã mang lại sự “đổi đời” cho nhiều người. Đã có nhiều câu chuyện được kể lại rất xúc động. Một người phụ nữ dân tộc Dao ở Hà Giang trước kia không biết chữ, không biết tính toán, rất sợ phát biểu trước đám đông. Sau khi tham gia lớp xóa mù và lớp kỹ năng bán hàng, chị bắt đầu thêu váy truyền thống và bán qua Facebook với sự hỗ trợ của con trai.

Khi được hỏi điều gì thay đổi lớn nhất trong cuộc sống, chị trả lời giản dị: “Em biết đọc cái tên mình, ký tên mình, tự tính được tiền. Em biết bán hàng, giao lưu, trả lời tin nhắn mọi người qua Facebook, có thêm nhiều bạn và khách hàng ở khắp mọi nơi”. Câu nói ấy là minh chứng cho việc giáo dục không chỉ mở mang trí tuệ mà còn nâng cao nội lực, khơi dậy sự tự tin, từ đó tạo động lực thay đổi cuộc đời.

Bên cạnh đó là những câu chuyện về những người học cách nuôi gà sạch, nhân ba thu nhập; người học kế toán hộ gia đình, biết vay vốn, mở xưởng may nhỏ… Việc học đã giúp người nghèo không còn bị đứng ngoài dòng chảy xã hội và đó là giá trị cốt lõi mà không một hình thức trợ cấp nào có thể thay thế.

Bà Tống Liên Anh chia sẻ: “Tôi luôn tâm niệm rằng giáo dục không chỉ là làm đầy cái đầu, mà là mở ra con đường để đi. Với người nghèo, học tập không nên được coi như một đặc quyền, càng không phải là điều xa xỉ mà là cơ hội thiết yếu để thoát khỏi tình trạng thế yếu, để chủ động trước cuộc sống thay vì bị động chịu đựng.

Tôi cho rằng để đi xa và sâu hơn, chúng ta cần lưu ý các điểm sau:

Thứ nhất, tái định hướng các chương trình giáo dục – đào tạo theo bốn trụ cột học tập suốt đời của UNESCO: Học để biết – học để làm – học để cùng chung sống – học để trở thành chính mình. Hiện nay, nhiều chương trình cho người nghèo mới dừng lại ở “học để biết”, thiên về lý thuyết, thiếu tính ứng dụng. Chúng ta cần chuyển sang thiết kế các mô hình học tập thực hành, sát sườn với đời sống người dân: học trồng rau ngay tại vườn, học sửa máy tại chợ, học bán hàng qua Zalo, TikTok. Khi việc học gắn liền với lao động, sinh kế và thực hành mỗi ngày, thì tri thức mới thấm vào cuộc sống.

Cùng với đó, cần phát huy vai trò của cộng đồng học tập tại chỗ, nơi người dân học từ nhau, học trong ngữ cảnh quen thuộc, theo cách phù hợp với văn hóa và nhịp sống địa phương. Đó là cách hiện thực hóa trụ cột “học để cùng chung sống” một cách tự nhiên và hiệu quả.

Cuối cùng, giáo dục phải giúp mỗi người phát triển nội lực, nhận ra giá trị bản thân và sống hạnh phúc hơn. Khi người dân được học không chỉ để làm giàu mà còn để hiểu mình và sống có ý nghĩa, thì chúng ta mới thực sự “thoát nghèo” cả về vật chất lẫn tinh thần một cách bền vững và nhân văn.

Thứ hai, đầu tư nghiêm túc cho hệ thống thiết chế học tập cộng đồng. Nhiều địa phương hiện nay vẫn thiếu lớp học, thiếu tài liệu, thiếu hạ tầng công nghệ. Trung tâm học tập cộng đồng không thể chỉ là một phòng học tạm có bảng hiệu, mà cần là không gian học thực sự: có nội dung phù hợp, có người hướng dẫn, có công nghệ, có mạng lưới kết nối với cơ hội nghề nghiệp và thị trường. Đồng thời, cần xây dựng và phát triển đội ngũ “hướng dẫn viên học tập” tại địa phương, những người đã từng học, từng thay đổi và có khả năng truyền cảm hứng, kết nối cộng đồng bằng chính câu chuyện thật của mình.

Thứ ba, công nhận giá trị của học tập không chính quy và học từ kinh nghiệm. Việc học không nhất thiết phải diễn ra trong lớp học hay các cơ sở giáo dục. Người dân có thể học từ ruộng đồng, từ chợ, từ mạng xã hội, từ bạn bè và các buổi sinh hoạt cộng đồng. Điều chúng ta cần là một cơ chế ghi nhận những trải nghiệm và kỹ năng này qua hồ sơ học tập cá nhân, công nhận kỹ năng nghề, hoặc các chứng nhận linh hoạt. Khi một phụ nữ nông thôn biết nuôi lợn hữu cơ, biết bán hàng online, biết ghi chép sổ sách kinh doanh thì đó là vốn tri thức thực sự. Việc công nhận và kết nối những năng lực đó với các chương trình hỗ trợ, cơ hội việc làm, hay tiếp cận tài chính sẽ là cú hích lớn cho hành trình tự lực thoát nghèo của người dân.

Cuối cùng, tôi tin rằng giáo dục chính là thứ có thể bén rễ sâu trong mỗi con người, giúp họ tự sinh sôi hy vọng và kiến tạo con đường đi cho chính mình. Với người nghèo, sự hỗ trợ quan trọng nhất không phải là "cho", mà là "trao": trao cơ hội để học, để phát triển theo cách riêng, tại chính nơi họ đang sống, và vì chính những điều thiết thực nhất với đời sống hàng ngày của họ. Giáo dục không chỉ giúp người ta thoát nghèo, mà còn đánh thức lòng tự trọng, năng lực đổi đời và khả năng truyền cảm hứng cho cả một cộng đồng đang khát khao vươn lên".

Bà Tống Liên Anh từng tốt nghiệp loại Xuất sắc Chương trình Thạc sĩ Giáo dục, Trường Đại học Monash theo Học bổng toàn phần của Chính phủ Australia và hai lần vinh dự được UNESCO trao tặng Học bổng học tập suốt đời.

Bà là chuyên gia/cố vấn của các tổ chức như UNESCO, DVV International, SEAMEO CELLL... Trong 10 năm công tác tại Bộ GDĐT, bà phụ trách các đề án, chương trình thúc đẩy học tập suốt đời, xây dựng xã hội học tập tại Việt Nam.

Bà là tác giả, diễn giả của hàng trăm bài báo, chương trình truyền hình, talkshow khuyến đọc, khuyến học tại Việt Nam; là dịch giả của một số cuốn sách best-seller như: Vùng lợi nhuận (2009), Mua bán và sáp nhập doanh nghiệp (2010), Tiếp thị trực tuyến trong kỷ nguyên số (2011), Học tập suốt đời (2023)...